Maja Rujević
U posljednje vrijeme počela sam obraćati pažnju na oblik svojih misli. Primijetila sam da su one gotovo uvijek u verbalnom obliku, odnosno, čini mi se da u mojoj glavi stalno neko nešto priča. Ponekad vidim određene slike, i djeluje mi da moram uložiti više napora da bih proizvela te slike, dok riječi kao da se javljaju nekontrolisano. Pomislila sam da umovi svih ljudi tako funkcionišu te sam, znatiželje radi, upitala svoje prijatelje: “U kakvom obliku su vaše misli? Da li uglavnom vidite ili čujete svoje misli?” Jedan prijatelj je dijelio moje iskustvo rekavši da konstantno “čuje” misli, a rjeđe da ih “vidi”. Međutim, iznenadila sam se kada su mi druga dva prijatelja odgovorila da oni uglavnom vide svoje misli, a rjeđe čuju, rjeđe vode “unutrašnji monolog”. I tako sam odlučila da ću detaljnije istražiti ovo pitanje kako bih saznala šta nauka kaže o tome. Iznenadilo me je što sam na kraju, zapravo, došla do odgovora suprotnog od onog kojem me je moj subjektivni doživljaj vodio: istraživanja ukazuju na to da ljudi imaju veću kontrolu nad unutrašnjim govorom, a da slike uglavnom stvaraju nezavisno od toga da li im je namjera da vizualizuju.
Ljudska misao najopštije se može podijeliti na dva tpa: vizuelni i verbalni. Kakav je odnos vizuelnog i verbalnog mišljenja: da li su oni nezavisni tipovi mišljenja, tj. možemo li koristiti jedan tip mišljenja bez angažovanja drugog, ili korištenje jednog podrazumijeva uključivanje drugog?
Verbalno mišljenje
Veći dio života provodimo “pričajući sami sa sobom”, vodeći unutrašnji monolog. Kakva je priroda i koja je funkcija tog unutrašnjeg govora? Unutrašnji, zamišljeni, tihi, prikriveni govor ili verbalna misao su neki od termina koji se odnose na produkciju riječi u čovjekovom umu. Unutrašnji govor ima važnu ulogu u mnogim kognitivnim funkcijama. Smatra se da igra važnu ulogu u skladištenju informacija – u interakciji sa radnom memorijom poboljšava kodiranje novog materijala. Važan je i za mišljenje i samosvijest. Pomaže u planiranju, rješavanju problema, samomotivaciji, čitanju, pisanju, računanju i autobiografskom pamćenju. Osim toga, igra glavnu ulogu u planiranju budućih situacija (Perrone-Bertolotti et al., 2014).
Neki autori navode da je upitno da li unutrašnji govor ima distinktivnu funkciju. Fielfs (2002; prema Vicente & Martinez Manrique, 2011) navodi da bi se mnoge kognitivne funkcije za koje je, čini se, odgovoran unutršanji govor, mogle odigrati i pomoću vanjskog govora. Moguće je da se na unutrašnji govor oslanjamo iz drugih razloga, kao što je pritisak da sakrijemo naše misli od drugih, a možda je on i adaptivni produkt naše kognitivne arhitekture koji nije neophodan, ali je nešto što ne možemo kontrolisati.
Istraživanja unutrašnjeg govora zasićena su metodološkim problemima. Može se reći da je istraživanje unutrašnjeg govora, zapravo, istraživanje auditivne imaginacije, ali kako možemo biti sigurni i dokazati da je takva imaginacija kod osobe zaista generisana, prizvana i korištena (Hubbard, 2010, prema Vicente & Martinez Manrique, 2011)?
Još uvijek ne postoji mnogo podataka o fenomenologiji unutrašnjeg govora. Kada je u pitanju istraživanje svjesnosti u sklopu kognitivnih neuronauka, većina opisa posvećena je vizuelnom iskustvu, što je iznenađujuće s obzirom na to koliko vremena naši umovi provode proizvodeći unutrašnji govor: čak 26%-75% u poređenju sa drugim svjesnim iskustvima poput slika (Vicente & Martinez Manrique, 2011).
Vizuelno mišljenje
Čovjek doživljava svijet ne samo onakvim kakav on zaista jeste, nego i onakvim kakav bi mogao biti. Vizuelni sistem sadrži mehanizme putem kojih se generišu nove slike. Istraživanja ovih mehanizama i principi generisanja slika, predmet su posebnog polja istraživanja u psihologiji koje nosi naziv ‘’vizuelno mišljenje’’. Slike koje čovjek stvara zahvaljujući vizuelnom mišljenju razlikuju se od objekata percepcije (Zinchenko, Munipov; & Gordon, 1973).
Najvažniji kognitivni resurs koji je uključen u vizuelno mišljenje jeste vizuelna radna memorija. Različiti teoretičari nisu u potpunosti saglasni o tome na koji način vizuelna radna memorija funkcioniše, ali postoji saglasnost o njenoj osnovnoj funkciji i kapacitetu. Kapacitet vizuelne radne memorije je ograničen na tri do pet jednostavnih objekata (Rensink, O’Reagan, & Clark, 1997, prema Ware, 2005), a da bi se sadržaj vizuelne radne memorije procesuirao u dugotrajnu memoriju, potrebno je dublje semantičko kodovanje (Ware, 2005).
Smatra se da su vizuelna percepcija i vizuelna imaginacija kognitivne funkcije podređene zajedničkim mehanizmima. Prema vodećem kognitivnom modelu vizuelne mentalne imaginacije, vizuelna percepcija i vizuelna imaginacija dijele brojne mentalne operacije oslanjajući se na iste neuralne strukture (Bartolomeo, 2002). Konkretno, jedan vizuelni bafer koristi se odgozgo prema gore, za prikaz vizuelnih percepcija, a odozgo prema dolje za prikazivanje generisanih vizuelnih imaginacija (Bartolomeo, 2002).
Odnos verbalnog i vizuelnog mišljenja
Da li su verbalno i vizuelno mišljenje nezavisni tipovi mišljenja? Ako je tako, trebalo bi da ljudi mogu koristiti jedan bez angažovanja drugog tipa. U suprotnom, ne bi bilo moguće angažovati jednu vrstu mišljenja, bez aktivacije drugog, odnosno bez stvaranja reprezentacije u drugom modalitetu. Izgleda da odgovor zavisi od toga o kojem tipu pričamo (Amit i sar., 2018).
Kako bi istražili ovo pitanje, Amit i sar. (2018) su sproveli bihejvioralnu i fMRI studiju. U bihejvioralnom eksperimentu, od ispitanika se tražilo da tiho generišu rečenicu ili kreiraju vizuelnu sliku u svojim umovima. Zatim je trebalo da procijene živost tih reprezentacija i prateće reprezentacije u drugom formatu, ukoliko je i ona generisana. U fMRI eksperimentu, od ispitanika se tražilo da prizovu te rečenice ili slike ili da, u kontrolnoj situaciji, čitaju rečenice i gledaju slike.
Rezultati istraživanja ukazuju na asimetriju između unutrašnjeg govora i vizuelne predstave. Čini se da ljudi stvaraju robusnije verbalne reprezentacije tokom namjernog unutrašnjeg govora, u odnosu na to kada namjerno vizualizuju. Ali, stvaraju vizuelne reprezentacije bez obzira na to da li im je namjera da vizualizuju ili da verbalno razmišljaju. Drugim riječima, vizuelne reprezentacije se stvaraju u sličnom obliku i tokom namjerne vizualizacije, kao i tokom namjernog unutrašnjeg govora. Jedno od mogućih objašnjenja ovih rezultata je da je vizuelno mišljenje primarno, s obzirom na relativno kasno nastajanje verbalnih sposobnosti tokom ljudskog razvoja i evolucije. Dakle, ljudi imaju tendenciju da stvaraju vizuelne slike onoga što verbalno misle. Ali, prateći unutrašnji govor koji ljudi mogu generisati dok vizuelno misle nije tako čest. Izgleda da ljudi imaju veću kontrolu nad unutrašnjim govorom (Amit et al., 2018).
Pored toga Amit i sar. (2018) su u ranijim istraživanjima pronašli da ljudi imaju tendenciju misliti vizuelno o stvarima koje su im bliže, vremenski, socijalno i geografski, ali koriste unutrašnji govor kada razmišljaju o stvarima koje su im daleko. Novije studije pokazuju da je, čak i kada ljudi svjesno nastoje misliti verbalno, vizuelno mišljenje skoro uvijek prisutno, što znači da su ljudi “uzemljeni” u sadašnjosti, čak i kada pokušavaju koristiti tip mišljenja koji je tipično “namijenjen” za razmišljanje o budućnosti (Reuell, 2017).
Osim toga, istraživanja pokazuju da se slike lakše pamte, procesuiraju i pobuđuju, i izazivaju veće emocionalne reakcije nego riječi. Neka od objašnjenja ovih nalaza su da se slike procesuiraju paralelno, a riječi serijalno, te da se slike procesuiraju automatski, dok procesuiranje riječi zahtijeva više truda (Lang, Bailey, & Connolly, 2015).
Lang, Bailey, i Connolly (2015) pretpostavljaju da se brži odgovori izazvani slikama u odnosu na one izazvane riječima, pojavljuju zato što slike automatski izazivaju živahnije biološke odgovore. “I onda su bile riječi. Nakon slika, došle su riječi. Riječi su, u određenom smislu, slike… Njihov oblik, boja i forma, mogu se direktno percipirati, ali ovi oblici i forme nisu povezane sa oblikom i formom stvari koje opisuju. Oblik riječi mačka ne nudi nikakvu direktnu informaciju o svim varijacijama mačke. Jedina direktna infromacija koja proizlazi iz riječi je oblik, boja i forma same riječi. Dakle, značenje riječi nije direktno uočljivo (Lang, Bailey, & Connolly, 2015, p. 36).”
Zaključak
Izgleda da odgovor na pitanje da li su verbalno i vizuelno mišljenje dva nezavisna tipova mišljenja, zavisi od toga o kojem tipu mišljenja pričamo – rezultati istraživanja ukazuju na asimetriju između unutrašnjeg govora i vizuelne predstave. Čini se da ljudi stvaraju robusnije verbalne reprezentacije tokom namjernog unutrašnjeg govora, u odnosu na (vizuelne) reprezentacije kada namjerno vizualizuju. Vizuelne reprezentacije se mogu javiti i nekontrolisano, na primjer, u slučaju kada je namjera samo verbalno razmišljanje. Moguće je da je vizuelno mišljenje primarno, s obzirom na relativno kasno nastajanje verbalnih sposobnosti tokom ljudskog razvoja i evolucije. Osim toga, slike se lakše pamte, procesuiraju i pobuđuju i izazivaju veće emocionalne reakcije, u odnosu na riječi.
Literatura
Amit, E., Hoeflin, C., Hamzah, N., Fedorenko, E., & Hospaital, G. (2018). Thinking: converging evidence from behavior and fMRI. 619–627. https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2017.03.029.
Bartolomeo, P. (2002). The Relationship Between Visual Perception and Visual Mental Imagery: A Reappraisal of the Neuropsychological Evidence. Cortex, 38(3), 357– 378. https://doi:10.1016/s0010-9452(08)70665-8
Lang, A., Bailey, R. L., & Connolly, S. R. (2015). Encoding systems and evolved message processing: Pictures enable action, words enable thinking. Media and Communication, 3(1), 34–43. https://doi.org/10.17645/mac.v3i1.248
Perrone-Bertolotti, M., Rapin, L., Lachaux, J. P., Baciu, M., i Lœvenbruck, H. (2014). What is that little voice inside my head? Inner speech phenomenology, its role in cognitive performance, and its relation to self-monitoring. Behavioural Brain Research, 261, 220–239. https://doi.org/10.1016/j.bbr.2013.12.034
Reuell, P. (2017). Visual images often intrude on verbal thinking, study says, suggesting that pondering with images may be hardwired. The Harvard Gazette. Preuzeto 1.10. sa https://news.harvard.edu/gazette/story/2017/05/visual-images-often-intrude-on-verbal-thinking-study-says/
Vicente, A., & Martinez Manrique, F. (2011). Inner Speech: Nature and Functions. Philosophy Compass, 6(3), 209–219. https://doi.org/10.1111/j.1747-9991.2010.00369.x
Ware, C. (2005). Visual queries: The foundation of visual thinking. Lecture Notes in Computer Science (Including Subseries Lecture Notes in Artificial Intelligence and Lecture Notes in Bioinformatics), 3426 LNCS, 27–35. https://doi.org/10.1007/11510154_2
Zinchenko, V. P., Munipov, V. M., & Gordon, V. M. (1973). The Study of Visual Thinking. Soviet Psychology, 12(2), 72–89. https://doi.org/10.2753/rpo1061-0405120272
